قنات ‌ها می توانند به مدیریت پایدار منابع آب در مناطق خشک و کم ‌آب کمک کنند

تاریخچه و ویژگی ‌های قنات

- قنات ‌ها از هزاران سال پیش در مناطق خشک و کم ‌آب خاورمیانه و آسیای مرکزی مورد استفاده قرار می‌گرفته اند.

- این سیستم آب رسانی بر اساس شیب ملایم زمین و هدایت آب از سرچشمه‌ های زیرزمینی به مناطق مورد نیاز کار می‌کند.

- قنات ‌ها معمولاً شامل یک دهانه ورودی در کوه ‌ها و تونل‌ های زیرزمینی می باشند که آب را به سطح زمین هدایت می نمایند.

- طول قنات ‌ها گاهی به چندین کیلومتر می‌رسد و سبب انتقال پایدار آب از مناطق مرتفع به نواحی پست ‌تر می‌شود.

اهمیت و کارکرد قنات‌ ها

- قنات ‌ها نقش مهمی در تأمین آب کشاورزی و شرب در مناطق خشک ایفا می‌کردند.

- این سیستم‌ های آب رسانی زیرزمینی به دلیل عملکرد پایدار و کم‌ هزینه، از اهمیت زیادی برخوردار بودند.

- در برخی مناطق، قنات ‌ها همچنان به عنوان منبع اصلی تأمین آب، مورد استفاده قرار می‌گیرند.

وضعیت قنات ‌ها در دوره معاصر

- با گسترش روش‌ های نوین آب رسانی، بسیاری از قنات‌ ها متروکه شده ‌اند یا به دلیل خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی از بین رفته ‌اند. با این حال در برخی مناطق مانند ایران، افغانستان و پاکستان هنوز قنات‌ ها به عنوان منبع مهم تأمین آب مورد استفاده قرار می گیرند.

- احیای قنات‌ ها به عنوان روشی پایدار برای مدیریت منابع آب در مناطق خشک مورد توجه قرار گرفته است.

برای مدیریت پایدار منابع آب در مناطق خشک با استفاده از قنات ‌ها، می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:

1.      احیای قنات‌ های موجود

- شناسایی و بازسازی قنات‌ های متروکه و در حال فرسایش

- اصلاح و بهسازی قنات‌ های فعال برای افزایش راندمان و پایداری آب دهی

2.      توسعه و ساخت قنات‌ های جدید

- انجام مطالعات هیدروژئولوژیکی (زمین آب شناسی) برای شناسایی مناطق مستعد ساخت قنات

- استفاده از روش ‌های نوین در احداث و طراحی قنات‌ ها برای افزایش بازدهی

3.     مدیریت پایدار منابع آبی قنات‌ ها

- تنظیم برداشت آب از قنات ‌ها متناسب با ظرفیت پایدار آب دهی

- ممانعت از برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی که موجب خشک شدن قنات‌ ها می‌شود

- ایجاد سازوکارهای مشارکتی برای اداره و نگهداری قنات‌ ها توسط جوامع محلی

4.     حفاظت از محیط زیست و منابع آبی قنات‌ ها

- جلوگیری از آلودگی آب‌ های قنات‌ ها

- ایجاد منطقه حفاظت ‌شده در اطراف مسیر قنات‌ ها

5.     آموزش و ترویج استفاده از قنات‌ ها

- آموزش جوامع محلی در زمینه مدیریت و نگهداری قنات ‌ها

- ترویج استفاده از قنات ‌ها به عنوان روشی پایدار برای تأمین آب در مناطق خشک

با اجرای این اقدامات می‌ توان از ظرفیت قنات ‌ها برای مدیریت پایدار منابع آب در مناطق خشک و کم ‌آب استفاده کرد. برای جلوگیری از آلودگی آب‌ های قنات‌ ها و حفاظت از محیط زیست اطراف آن‌ ها، می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:

1.      ممنوعیت دفع پساب‌ ها و مواد زائد در مسیر قنات‌ ها

- ایجاد سیستم ‌های جمع ‌آوری و تصفیه پساب‌ های خانگی و صنعتی

- ممنوعیت دفع زباله ‌ها و مواد شیمیایی در اطراف قنات ‌ها

2.      ایجاد منطقه حفاظت‌شده در اطراف قنات‌ ها

- تعیین محدوده حریم قنات‌ ها برای ممنوعیت هرگونه فعالیت آلاینده

- ممنوعیت تغییر کاربری اراضی و توسعه غیرمجاز در محدوده قنات ‌ها

3.     اجرای برنامه‌ های بازسازی و حفاظت محیط زیست

- احیای پوشش گیاهی و بازسازی اکوسیستم ‌های (زیست بوم) طبیعی در اطراف قنات‌ ها

- جلوگیری از تخریب زمین ‌های اطراف قنات ‌ها و فرسایش خاک

4.     آموزش و مشارکت جوامع محلی

- آموزش ساکنان محلی در خصوص حفاظت از قنات‌ ها و محیط زیست اطراف آن ‌ها

- ایجاد مشارکت ‌های مردمی برای نظارت و حفاظت از قنات‌ ها

5.     نظارت و اجرای قانون

- تشدید نظارت ‌های دولتی و محلی برای جلوگیری از آلودگی قنات ‌ها

- اعمال مجازات ‌های قانونی برای متخلفان آلوده‌کننده قنات‌ ها

با اجرای این اقدامات می‌توان آلودگی آب‌ های قنات ‌ها و تخریب محیط زیست اطراف آن‌ ها کاهش داد و به مدیریت پایدار این منابع آبی کمک کرد. برای افزایش مشارکت جوامع محلی در حفاظت از قنات ‌ها، می‌توان از راه کار های زیر استفاده نمود:

1.      آموزش و آگاه ‌سازی جوامع محلی

- برگزاری کارگاه‌ ها و برنامه ‌های آموزشی برای ساکنان محلی در مورد اهمیت قنات‌ ها و ضرورت حفاظت از آن‌ ها

- استفاده از رسانه ‌های محلی برای انتقال اطلاعات و آگاه‌ سازی مردم

2.      ایجاد مکانیسم‌ های (سازوکار) مشارکت جامعه بومی

- تشکیل کمیته ‌های حفاظت از قنات ‌ها با حضور نمایندگان جوامع بومی

- ارائه تسهیلات و حمایت‌ های مالی و فنی از فعالیت‌ های مردمی

3.     مسئولیت ‌پذیری و احساس تعلق جامعه محلی

- واگذاری مسئولیت ‌های محلی برای مراقبت و حفاظت از قنات ‌ها به ساکنان

- ایجاد حس مالکیت و تعلق خاطر محلی نسبت به قنات ‌ها

4.     توجه به نیاز های جوامع بومی

- شناسایی نیاز ها و مشکلات مردم محلی و تلاش برای رفع آن‌ ها

- ارتباط تنگاتنگ با جوامع بومی و درک دغدغه ‌های آن ‌ها

5.     ایجاد مشوق ‌ها و جوایز

- ارائه مشوق‌ های مالی و تقدیر از اقدامات موثر افراد و گروه‌ های محلی

- شناسایی و معرفی چهره‌ های محلی موثر در حفاظت از قنات ‌ها

با اجرای این رویکردها می‌توان مشارکت موثرتر جوامع بومی را در حفاظت از قنات‌ ها فراهم آورد و پایداری این منابع آبی را تضمین کرد. در برخی مناطق تجربیات موفقی در زمینه مشارکت جوامع محلی در حفاظت از قنات ‌ها وجود دارد که می‌تواند به عنوان الگو، مورد بررسی قرار گیرد:

1.      تجربه استان یزد

- در استان یزد طی چند دهه گذشته برنامه‌ های آموزشی و فرهنگ ‌سازی برای جوامع محلی در زمینه حفاظت از قنات ‌ها انجام شده است.

- تشکیل کمیته ‌های مردمی با مسئولیت حفاظت و نگهداری از قنات ‌ها در روستاها و شهرک‌ ها، به طور موفقیت‌آمیز اجرا شده است.

- ارائه تسهیلات مالی و فنی به این کمیته ‌های محلی، باعث افزایش مشارکت روستاییان شده است.

2.      تجربه کشور مراکش

- در مناطق روستایی مراکش، با مشارکت جوامع محلی و حمایت دولت، طرح‌ های بازسازی و نگهداری قنات ‌ها اجرا شده است.

- تشکیل اتحادیه‌ های محلی برای اداره و حفاظت از منابع آب قنات ‌ها، باعث مشارکت موثر شهروندان شده است.

- ارائه مشوق ‌های مالی و اجتماعی به افراد فعال در این حوزه، انگیزه مشارکت را افزایش داده است.

این تجربه ها می‌تواند الهام ‌بخش برنامه ‌ریزی برای حفاظت از قنات ‌ها با مشارکت جوامع محلی در سایر مناطق باشد.

بازبینی: س. سیاح