چاله میدان کجای تهران است؟ تاریخچه و تحولات محله

چاله میدان کجای تهران است؟

حدود ۳۰۰ سال پیش، در زمان سلسله صفویه، شاه طهماسب اول که قزوین را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرده بود، تصمیم گرفت در نزدیکی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در جنوب تهران، مکانی برای استراحت و اقامت موقت بسازد. او دستور داد دیواری به طول ۶ هزار قدم دور شهر تهران کشیده شود و چهار دروازه اصلی رو به چهار جهت جغرافیایی (شمال، جنوب، شرق و غرب) ایجاد کنند. برای استحکام بیشتر، دور این دیوار خندقی حفر شد و با خاک استخراج‌شده از خندق، برج‌ها و قلعه‌هایی برای دفاع از شهر ساخته شد. اما در میانه پروژه، با کمبود خاک مواجه شدند و به همین دلیل، به خاک‌برداری از دو محله دیگر روی آوردند. این دو محله که ابتدا برای تخلیه زباله‌های شهر استفاده می‌شدند، به مرور زمان به دلیل بی‌توجهی و عدم مدیریت، به مکان‌هایی ناامن و پناهگاه افراد خلافکار تبدیل شدند. این مناطق بعدها به نام‌های «چاله میدان» و «چاله حصار» شناخته شدند و بخشی از تاریخ پرفرازونشیب تهران قدیم را تشکیل دادند.

شاه طهماسب اول صفوی و نقش او در شکل‌گیری تهران

شاه طهماسب اول، متولد سال ۹۱۹ هجری قمری، یکی از تأثیرگذارترین پادشاهان سلسله صفویه بود. او که فرزند شاه اسماعیل اول، بنیان‌گذار این سلسله بود، در سنین کودکی به هرات منتقل شد و در سن ۱۰ سالگی، پس از مرگ پدرش، به تخت پادشاهی نشست. دوره حکومت او که از سال ۹۳۰ تا ۹۸۴ هجری قمری طول کشید، به‌عنوان طولانی‌ترین دوره پادشاهی در تاریخ صفویه شناخته می‌شود. طهماسب با مدیریت هوشمندانه و سیاست‌های پایدار، سلسله صفویه را به اوج قدرت رساند و ثبات سیاسی و فرهنگی را در ایران برقرار کرد. او در زمان پادشاهی‌اش، تهران را به‌عنوان یکی از شهرهای مهم تحت نظر داشت و اقداماتش، از جمله حصارکشی دور شهر، نقش مهمی در شکل‌گیری اولیه تهران به‌عنوان یک شهر مستحکم ایفا کرد. علاقه او به معماری و شهرسازی باعث شد که بسیاری از بناهای تاریخی و زیرساخت‌های شهری در آن دوره ساخته شوند، هرچند برخی از این اقدامات، مانند خاک‌برداری برای حصارکشی، پیامدهای ناخواسته‌ای مثل ایجاد چاله میدان و چاله حصار داشت.

شاه اسماعیل صفوی، بنیان‌گذار سلسله‌ای ماندگار

شاه اسماعیل اول، پدر طهماسب و مؤسس سلسله صفویه، یکی از چهره‌های برجسته تاریخ ایران است. او که در سال ۸۶۶ هجری قمری متولد شد، از سنین جوانی با همراهی قزلباش‌ها وارد نبردهای بزرگی شد و همگی را با پیروزی به پایان رساند. اسماعیل در سن ۱۴ سالگی، پس از فتح تبریز، سلسله صفویه را بنیان گذاشت و مذهب شیعه دوازده‌امامی را به‌عنوان دین رسمی ایران اعلام کرد. این اقدام او تأثیر عمیقی بر فرهنگ و هویت ایرانی گذاشت و باعث شد که ایران پس از قرن‌ها، دوباره به یک قدرت متحد و مستقل تبدیل شود. او که در ۳۷ سالگی درگذشت، پس از ۸۰۰ سال، یک پادشاهی پارسی قدرتمند در ایران ایجاد کرد که بیش از دو قرن دوام آورد. ارتباط عمیق اسماعیل با فرهنگ ایران باستان و شاهنامه فردوسی، او را به نمادی از هویت ملی تبدیل کرد. مقبره او در خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در شهر اردبیل قرار دارد و امروزه یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شود.

سلسله صفویه و تأثیر آن بر تاریخ ایران

سلسله صفویه یکی از مهم‌ترین سلسله‌های تاریخ ایران پس از اسلام است که در اوایل قرن دهم هجری توسط شاه اسماعیل بنیان‌گذاری شد. این سلسله پس از هجوم مغولان و تشکیل حکومت ایلخانان، در شرایطی به قدرت رسید که ایران از نظر اجتماعی و اقتصادی در آشوب بود. مغولان با تهاجم خود، ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ایران را به هم ریختند و باعث شدند که دنیاگریزی و ضعف در میان مردم گسترش پیدا کند. اما پس از فروپاشی ایلخانان، فرصتی برای احیای هویت ایرانی به وجود آمد. صفویان با تکیه بر مذهب شیعه و ایجاد یک دولت متمرکز، توانستند ایران را بار دیگر متحد کنند. این سلسله نه‌تنها از نظر سیاسی، بلکه از نظر فرهنگی و هنری نیز تأثیرات عمیقی بر ایران گذاشت. در زمان صفویه، هنرهایی مانند معماری، نقاشی، و کاشی‌کاری به اوج شکوفایی خود رسیدند و بناهایی مانند میدان نقش جهان در اصفهان و مجموعه شیخ صفی‌الدین در اردبیل از یادگارهای این دوره هستند.

چاله میدان چگونه نام‌گذاری شد؟

یکی از دلایل اصلی نام‌گذاری این محله به «چاله میدان»، به پهلوانی به نام شریف چاله میدانی در دوره قاجار برمی‌گردد. شریف با کسب بازوبند پهلوانی و پیروزی‌هایش در مسابقات کشتی، به چهره‌ای محبوب و شناخته‌شده در تهران تبدیل شد. داستان نام‌گذاری این محله به نام او، به یک رویداد تاریخی خاص گره خورده است که در بخش بعدی به آن خواهیم پرداخت.

شریف چاله میدانی، پهلوانی که نامش جاودانه شد

شریف چاله میدانی یکی از برجسته‌ترین پهلوانان دوره قاجار بود که به دلیل قدرت بدنی و مهارتش در کشتی، شهرت زیادی پیدا کرد. او اولین پهلوانی بود که در این دوره توانست بازوبند پهلوانی را از آن خود کند. ش شریف نه‌تنها به خاطر توانایی‌هایش در زورخانه، بلکه به دلیل مرام و معرفتش مورد احترام مردم قرار داشت. او همیشه در کنار مردم بود و از ضعیفان حمایت می‌کرد، به همین دلیل در دل اهالی تهران جایگاه ویژه‌ای داشت. داستان پیروزی او بر یک کشتی‌گیر خارجی، نامش را برای همیشه در تاریخ این محله ثبت کرد.

پیروزی تاریخی شریف و نام‌گذاری چاله میدان

در زمان فتحعلی شاه قاجار، کشتی‌گیر معروفی از فرانسه به ایران آمد و در خیابان‌های تهران شروع به رجزخوانی کرد. او ادعا می‌کرد که هیچ پهلوانی در ایران نمی‌تواند او را شکست دهد. این خبر به گوش شریف چاله میدانی رسید و او تصمیم گرفت این چالش را بپذیرد. شریف، حریف فرانسوی را به زورخانه دعوت کرد، اما کشتی‌گیر خارجی شرط گذاشت که مسابقه باید در میدان اصلی شهر برگزار شود تا همه مردم شاهد آن باشند. شریف این شرط را پذیرفت و روز مسابقه، میدان شهر مملو از جمعیتی شد که برای تماشای این رقابت نفس‌گیر آمده بودند. در همان لحظات ابتدایی مسابقه، شریف با قدرت و مهارت خود، پشت حریف فرانسوی را به خاک مالید و پیروزی قاطعی به دست آورد. این پیروزی نه‌تنها افتخاری برای شریف و مردم تهران بود، بلکه باعث شد نام محله‌ای که این مسابقه در آن برگزار شد، به افتخار او «چاله میدان» نام‌گذاری شود.

اصطلاح «چاله میدونی» از کجا آمد؟

محله چاله میدان که در جنوب تهران قرار دارد، به دلیل شرایط نامناسب و ناامنی که در طول زمان به وجود آمد، به محلی برای تجمع افراد ناسالم و خلافکار تبدیل شد. این شرایط باعث شد که رفتارها و الفاظ ناشایست در این منطقه رواج پیدا کند. به همین دلیل، در فرهنگ عامه تهران، اصطلاح «چاله میدونی» به هر نوع رفتار یا گفتار ناپسند و خارج از عرف اطلاق شد. این اصطلاح تا امروز در زبان محاوره‌ای مردم تهران باقی مانده و به‌عنوان یک ضرب‌المثل برای توصیف رفتارهای ناشایست استفاده می‌شود.

چاله حصار، گودالی از تاریخ تهران

چاله حصار نیز مانند چاله میدان، یکی از مناطقی بود که در دوره صفویه برای تأمین خاک موردنیاز حصارکشی تهران، از آن خاک‌برداری شد. این خاک‌برداری باعث ایجاد گودال‌های عمیقی در منطقه شد که به مرور زمان به محلی برای تخلیه زباله‌های شهر تبدیل شدند. این شرایط، چاله حصار را به منطقه‌ای غیربهداشتی و ناامن تبدیل کرد که در کنار چاله میدان، بخشی از تاریخ نه‌چندان خوشایند تهران قدیم را تشکیل می‌داد. چاله حصار از نظر جغرافیایی در نزدیکی محله سنگلج قرار دارد و از قدیم جزو این منطقه محسوب می‌شده است.

محله سنگلج، قلب تاریخی تهران قدیم

محله سنگلج در تهران قدیم، یکی از مناطق پررونق و سرسبز بود که در حدود سال ۱۲۵۰ هجری قمری، محل زندگی ثروتمندان و اشراف شهر محسوب می‌شد. این محله از غرب به خیابان وحدت اسلامی (که در گذشته به نام خیابان شاهپور شناخته می‌شد)، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان خیام (جلیل‌آباد سابق) و از شمال به خیابان امام خمینی (سپه سابق) محدود می‌شد. سنگلج با کوچه‌پس‌کوچه‌های پیچ‌درپیچ و بافت سنتی‌اش، یکی از مهم‌ترین محله‌های تهران قدیم بود. این منطقه به دلیل وجود سالن تئاتر سنگلج، که قدیمی‌ترین سالن تئاتر ایران است، شهرت زیادی دارد. علاوه بر این، اماکن تاریخی و فرهنگی دیگری مانند دروازه محمدیه، دروازه قزوین، بازارچه قوام‌الدین (بازارچه شاهپور)، پارک شهر، بیمارستان رازی و چاله حصار نیز در این منطقه قرار دارند.

در گذشته، سنگلج دارای چال‌حوض‌ها، خزینه‌ها و حمام‌های بزرگی بود که نشان‌دهنده اهمیت این محله در زندگی روزمره مردم بود. اما با شروع دوره پهلوی و به‌ویژه در زمان رضاشاه، این محله دستخوش تغییرات زیادی شد. همزمان با جنگ جهانی دوم، بخش‌هایی از سنگلج تخریب شد و پس از ورود سربازان بیگانه به تهران، به‌ویژه پس از جنگ، این منطقه به تدریج متروکه و ناامن شد. با این حال، سنگلج همچنان به‌عنوان زادگاه افراد مشهوری مانند پروفسور حسابی، جلال آل‌احمد و دکتر محمد مصدق شناخته می‌شود و بخشی از هویت فرهنگی تهران را در خود حفظ کرده است.

چرا نام سنگلج انتخاب شد؟

نام سنگلج از کجا آمده است؟ این نام در واقع تغییر شکل‌یافته کلمه «سنگ رج» است؛ «رج» به معنای ردیف و خط. اهالی قدیمی این منطقه معتقدند که در گذشته، آب قنات‌ها و جوی‌های محله سنگلج با استفاده از سنگ‌های بزرگ به صورت ردیفی تقسیم‌بندی می‌شده است. این سنگ‌ها که به‌عنوان تقسیم‌کننده آب عمل می‌کردند، باعث شدند که نام «سنگ رج» برای این محله انتخاب شود و به مرور زمان به «سنگلج» تغییر پیدا کند. این نام‌گذاری نشان‌دهنده اهمیت آب و کشاورزی در زندگی مردم این منطقه در گذشته است.

سالن تئاتر سنگلج، نماد فرهنگ و هنر تهران

سالن تئاتر سنگلج یکی از مهم‌ترین نمادهای فرهنگی محله سنگلج است که در اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی در ضلع جنوبی پارک شهر، در خیابان بهشت ساخته شد. این سالن در ابتدا با نام «تماشاخانه ۲۵ شهریور» افتتاح شد و در مهرماه ۱۳۴۴ فعالیت خود را آغاز کرد. اولین نمایش اجرا شده در این سالن، «امیرارسلان» به کارگردانی علی نصیریان بود که با استقبال زیادی مواجه شد. پس از آن، نمایش «پهلوان اکبر می‌میرد» نوشته بهرام بیضایی روی صحنه رفت و توجه بسیاری از هنردوستان را به خود جلب کرد. کارگردانان برجسته‌ای مانند عباس جوانمرد و جعفر والی نیز در این سالن فعالیت داشتند و به توسعه تئاتر مدرن ایران کمک کردند. در سال ۱۳۵۹، مدیریت این سالن به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد و به پیشنهاد جمشید مشایخی، نام آن به «تئاتر سنگلج» تغییر یافت. این سالن در آذر ۱۳۸۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد و امروزه به‌عنوان قدیمی‌ترین سالن تئاتر فعال کشور شناخته می‌شود.

وضعیت امروزی چاله میدان و سنگلج

امروزه محله‌های چاله میدان و سنگلج با گذشته پررونق خود فاصله زیادی دارند. این مناطق که زمانی جزو قلب تپنده تهران قدیم بودند، به مرور زمان به محله‌هایی با بافت فرسوده و خانه‌های متروکه تبدیل شده‌اند. چاله میدان، که زمانی به دلیل اعدام‌ها در میدان پاقاپوق (میدان اعدام) جمعیت زیادی را به خود جذب می‌کرد، اکنون بیشتر به‌عنوان یک منطقه تاریخی شناخته می‌شود تا یک محله مسکونی پرجنب‌وجوش. سنگلج نیز با وجود اهمیت فرهنگی‌اش، به دلیل عدم توجه کافی، بخشی از هویت تاریخی خود را از دست داده است. با این حال، تلاش‌هایی برای بازسازی و احیای این مناطق در سال‌های اخیر آغاز شده است. برای مثال، سالن تئاتر سنگلج همچنان میزبان نمایش‌های مختلفی است و پارک شهر، که در نزدیکی سنگلج قرار دارد، به‌عنوان یکی از فضاهای سبز و تاریخی تهران، مورد استقبال شهروندان قرار می‌گیرد. همچنین، برخی از بناهای تاریخی این مناطق، مانند بازارچه قوام‌الدین و دروازه‌های قدیمی، در حال مرمت هستند تا هویت تاریخی این محله‌ها حفظ شود.

بند پایانی

چاله میدان، چاله حصار و سنگلج، هر کدام بخشی از تاریخ و هویت تهران قدیم را در خود جای داده‌اند. این محله‌ها که زمانی محل زندگی اشراف، ثروتمندان و چهره‌های برجسته‌ای مانند پروفسور حسابی و جلال آل‌احمد بودند، امروز با چالش‌هایی مانند فرسودگی و متروکه شدن روبه‌رو هستند. اما با وجود این تغییرات، یادگارهای تاریخی و فرهنگی این مناطق، مانند سالن تئاتر سنگلج و پارک شهر، همچنان یادآور گذشته پرشکوه آن‌ها هستند. شناخت تاریخ و پیشینه این محله‌ها، درک عمیق‌تری از هویت تهران و تحولات آن به ما می‌دهد و شاید انگیزه‌ای باشد برای احیای دوباره این مناطق ارزشمند.

سوالات متداول

گردآوری: تیم تحقیقاتی شیش دنگ