حاجیا صوفیا || مسجد ایاصوفیه ، کلیسا یا مسجد ؟

ایاصوفیه یا حاجیا سوفیا، یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین بناهای تاریخی جهان است که در شهر استانبول، ترکیه واقع شده است. این بنای شگفت‌انگیز تاریخی دارای تاریخچه‌ای طولانی و پر فراز و نشیب است. این بنا ترکیبی از معماری بیزانسی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد و به دلیل زیبایی و عظمتش، یکی از جاذبه‌های گردشگری اصلی استانبول است.

مسجد ایاصوفیه

حاجیا سوفیا یا ایاصوفیه که رسماً به عنوان مسجد بزرگ حاجیا سوفیا شناخته می‌شود، یک مسجد و کلیسای سابق است که به عنوان یک سایت فرهنگی و تاریخی مهم در استانبول، ترکیه خدمت می‌کند و یکی از بزرگ‌ترین آثار باستانی جهان است .

بخش اعظم بنای حاجیا سوفیا که امروزه مشهود است در قرن ششم  و در دوران سلطنت امپراتور بیزانس، جاستینین اول تکمیل شد. کلیسای اصلی که در این مکان قرار داشت (به نام مگال اکلسیه) توسط امپراتور کنستانتین اول در سال ۳۲۵ میلادی سفارش داده شد، در طی یک شورش در سال ۴۰۴ تخریب شد، بعدها دوباره بازسازی شد و بار دیگر در سال ۵۳۲ تخریب شد تا اینکه جاستینین ساختمان کنونی را سفارش داد. از آن زمان، موزاییک‌هایی در طول دوره بیزانس اضافه شدند، تغییرات ساختاری در دوره‌های بیزانس و عثمانی انجام شد و ویژگی‌های مهمی از سنت معماری اسلامی در دوران مالکیت عثمانی به این بنا افزوده شد.آخرین از سه ساختمان کلیسا که به طور متوالی در این مکان توسط امپراتوری روم شرقی بنا شده‌اند، در سال ۵۳۷ میلادی تکمیل شد.

 

چه هتلی در استانبول؟ راهنمای انتخاب بهترین هتل برای اقامت رویایی

 

ساختار فعلی توسط امپراتور بیزانس، جاستینین اول، به عنوان کلیسای جامع مسیحی قسطنطنیه برای امپراتوری بیزانس بین سال‌های ۵۳۲ و ۵۳۷ ساخته شد و توسط هندسه‌دانان یونانی، ایسیدور میلتیوس و آنتیمیوس ترالس طراحی شد. به طور رسمی به عنوان کلیسای حکمت مقدس خدا نامیده می‌شد و پس از تکمیل، به بزرگ‌ترین فضای داخلی جهان و در میان اولین فضاهایی تبدیل شد که یک گنبد پاندنتیو کامل به کار برد.

 

برترین هتل‌های شهر استانبول [هتل های مرکزی کشور ترکیه] - بخش اول

 

ساختار اکنون موجود اساساً بنای قرن ششم است، اگرچه یک زلزله باعث فروپاشی جزئی گنبد در سال ۵۵۸ میلادی شد و دو فروپاشی جزئی دیگر نیز رخ داد که پس از آن به مقیاس کوچکتر بازسازی شد و کل کلیسا از بیرون تقویت شد.

 این بنا دوباره در میانه قرن چهاردهم میلادی بازسازی شد. برای بیش از یک هزار سال، کلیسای جامع پاتریارک اکومنیک قسطنطنیه بود. در سال ۱۲۰۴ میلادی توسط ونیزی‌ها و صلیبیون در جنگ صلیبی چهارم غارت شد.

 

ساختار و نوع مهندسی مسجد

حاجیا سوفیا به صورت کاملاً منحصر به فردی، یک بازیلیک طولی و یک بنای مرکزی را ترکیب می‌کند، با یک گنبد اصلی بزرگ به قطر ۳۲ متر که روی پاندنتیوها و دو نیمه‌گنبد که در هر سمت محور طولی قرار دارند، حمایت می‌شود. اگرچه بازیلیک‌های گنبدی جاستینین نمونه‌هایی هستند که از آن‌ها معماری بیزانس توسعه یافت، حاجیا سوفیا باقی ماند منحصر به فرد و هیچ تلاشی برای تقلید از آن توسط سازندگان بیزانس صورت نگرفت. در نقشه، ساختمان تقریباً مربع است، اما از داخل که نگاه می‌شود، به نظر می‌رسد که مستطیلی است، زیرا نیمه‌گنبدهای بزرگ در شرق و غرب اثر بام را طولانی می‌کنند. سه راهرو وجود دارد که توسط ستون‌ها با گالری‌هایی در بالا از هم جدا شده‌اند و پایه‌های بزرگ مرمری در هر طرف برای حمایت از گنبد بالا می‌روند. ستون‌ها از مرمرهای با کیفیت عالی انتخاب شده‌اند که برای رنگ و تنوع آن‌ها انتخاب شده‌اند، در حالی که بخش‌های پایین دیوارها با تخته‌های مرمر پوشیده شده‌اند. دیوارهای پرده‌ای (دیوارهای خارجی بدون بار) بالای گالری‌ها و پایه گنبد توسط پنجره‌هایی پاره شده‌اند که در نور شدید روز از حمایت‌ها مبهم می‌کنند و این تصور را می‌دهند که سایبان روی هوا شناور است.

 

برترین هتل‌های شهر استانبول [هتل های مرکزی کشور ترکیه] - بخش دوم

 

موزاییک ها و نمای مسجد

حاجیا سوفیا مردم را نه تنها با طراحی معماری باشکوه خود، بلکه با موزاییک‌های طلاپوش، نقره‌پوش، شیشه‌ای، سفالین و سنگ‌های رنگی خود شگفت‌زده می‌کند. موزاییک‌های سقف اصلی قرن ششم با موتیف‌های گل‌دار و هندسی نیز از دیگر زیبایی‌های این بنا هستند. موزاییک‌های تصویری که پس از دوره شمایل‌شکنی در قرن هشتم اضافه شدند، به ویژه تصویری از حضرت مریم با عیسی مسیح در آغوش، فرشته مقرب جبرئیل و میکائیل و موزاییک‌های مرحله دئیسیس باید دیده شوند. برخی از معروف‌ترین موزاییک‌ها، از جمله یک پنل دئیسیس و پرتره‌های امپراتوری، در گالری جنوب غربی قرار دارند که برای جلسات و مراسم مذهبی استفاده می‌شدند.

 

تصاویر چهار فرشته مختلف روی پاندنتیوها حکاکی شده‌اند. این فرشتگان، نمایانگر سرافیم هستند که اعتقاد بر این است که از تخت خدا در بهشت نگهبانی می‌کنند. فرشتگان در شرق از موزاییک ساخته شده‌اند، در حالی که دو فرشته در غرب در دوران رومی شرقی تخریب شده و به عنوان نقاشی دیواری بازسازی شده‌اند. صورت‌های این فرشتگان در دوره عثمانی با کلاه‌های فلزی ستاره‌شکل پوشانده شده بودند. یکی از چهره‌های فرشته در حین تعمیرات موزاییک در سال ۲۰۰۹ آشکار شد.

 

برترین هتل‌های شهر استانبول [هتل های مرکزی کشور ترکیه] - بخش سوم

 

 

بالای درب امپراتوری، در پای عیسی، تصویری از لئون ششم (۸۸۶-۹۱۲ میلادی)، یکی از امپراتوران روم شرقی، وجود دارد که به او احترام می‌گذارد. این تصویر موزاییکی به قرن دهم میلادی برمی‌گردد. موزاییک اهدایی که به قرن دهم میلادی بازمی‌گردد، در دروازه پیش‌ورودی به جنوب نارتکس داخلی قرار دارد. در این پنل موزاییکی، مریم و عیسی به عنوان کودک به تصویر کشیده شده‌اند. در سمت چپ مریم، امپراتور کنستانتین، بنیانگذار شهر، مدل قلعه‌ای را که نمایانگر شهر قسطنطنیه است به دست دارد، و در سمت راست مریم، امپراتور جاستینیان مدل حاجیا سوفیا را به او تقدیم می‌کند.

 

در دیوار غربی گالری جنوبی، موزاییک دئیسیس که عمدتاً گفته می‌شود در قرن سیزدهم ساخته شده است، یوحنا پروتروموس (یوحنا تعمیددهنده) را در سمت راست، مریم را در سمت چپ و عیسی را در وسط به تصویر می‌کشد. در این موزاییک، درخواست‌های مریم و یوحنا از عیسی برای بخشش بشریت در روز قیامت به تصویر کشیده شده‌اند. مقیاس بزرگ موزاییک‌های دئیسیس کلیسای چورا (کلیسای کاریه) که در قسمت نارتکس داخلی نصب شده‌اند، اشاره‌ای به موزاییک‌های دئیسیس حاجیا سوفیا دارد.

تابلو ها و مناره ها

تابلوهای خطاطی گرد که بر دیوارهای سالن اصلی آویزان هستند، توسط کازاسکر مصطفی عزت افندی (۱۸۰۱-۱۸۷۶)، یکی از معروف‌ترین خطاطان دوره، در طول تعمیراتی که بین سال‌های ۱۸۴۷ و ۱۸۴۹ در دوران سلطنت سلطان عبدالمجید (۱۸۳۹-۱۸۶۱) انجام شد، نوشته شدند. این تابلوهای خطاطی گرد به قطر ۷.۵ متر نام "الله" (سبحانه و تعالی)، خالق جهان، "محمد" (صلی الله علیه و آله)، پیامبر عزیزمان، نوه‌هایش "حسن" و "حسین"، و چهار خلیفه "ابوبکر"، "عثمان"، "عمر" و "علی" را دارند. همه این نام‌ها با طلا نوشته شده‌اند. چوب درخت زیرفون به دلیل سبکی و دوام آن برای این هشت تابلو استفاده شده است. این تابلوها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تابلوهای خطاطی جهان اسلام شناخته می‌شوند.

لامپ‌های برنزی در دو طرف محراب (آلتار) به عنوان هدیه از سوی سلطان سلیمان قانونی (۱۵۲۰-۱۵۶۶) پس از بازگشتش از بودین به مسجد داده شدند.

مناره‌ها ساختارهایی بلند و نازک هستند که برای خواندن اذان و صلات در مساجد ساخته می‌شوند. یک مناره چوبی بلافاصله پس از تبدیل حاجیا سوفیا به مسجد توسط محمد فاتح بر روی یکی از نیمه‌گنبدها ساخته شد که تا به امروز باقی نمانده است. مناره آجری در جنوب شرقی مسجد، به لحاظ سبک، به دوره محمد فاتح یا بایزید دوم بازمی‌گردد. مناره‌ای که در سمت باب‌الهمایون (دروازه تشریفاتی کاخ توپکاپی) قرار دارد، به دلیل شباهتش به مناره‌های مسجد سلیمیه در ادرنه، به نظر می‌رسد که توسط معمار سینان در دوران سلطنت سلیم دوم ساخته شده باشد. مناره‌های مشابه در جهت‌های جنوب غربی و شمال غربی توسط معمار سینان در دوران سلطنت سلطان مراد سوم ساخته شده‌اند. با خطوط ضخیم و عظیم بدنه‌شان، مناره‌های ۶۰ متری، ساختار اصلی حاجیا سوفیا را تکمیل می‌کنند. مناره‌ها در طول تعمیرات در قرون ۱۵، ۱۶ و ۱۹ با تزئینات مختلفی از دوره‌های مختلف تزئین شده‌اند.

 

 

تاریخچه مسجد

پس از فتح شهر توسط محمد دوم در سال ۱۴۵۳ میلادی، حاجیا سوفیا به یک مسجد (ایاصوفیه جامع) تبدیل شد که تا پایان امپراتوری عثمانی در اوایل قرن بیستم به همین شکل باقی ماند. منظره حاجیا سوفیا در زمان فتح در یک تصویر چوبی توسط پیتر کوک وان الست نشان داده شده است که به تصویر کشیدن روند از سلطان سلیمان بزرگ از طریق هیپودروم است. در طول این دوره، مناره‌ها در اطراف محیط مجموعه ساختمان ساخته شدند، نمادهای موزاییکی مسیحی با سفیدکن پوشانده شدند و پشت‌بندهای خارجی برای حمایت ساختاری اضافه شدند. در سال ۱۹۳۴، دولت ترکیه این ساختمان را سکولار کرد و آن را به موزه تبدیل کرد و موزاییک‌های اصلی بازسازی شدند.

 

 

ترجمه و گردآوردی : ندا خدری