داد و ستد در سپیده دم شهرنشینی ایران: سفری به تار و پود تجارت باستان

در سپیده دم تاریخ، زمانی که نخستین جرقه‌های شهرنشینی در ایران روشن شد، شاهد شکل‌گیری نظام نوینی از داد و ستد بودیم. این نظام که در دو بخش درون منطقه‌ای و برون منطقه‌ای قابل بررسی است، نقش بسزایی در رونق و شکوفایی تمدن‌های باستانی ایران ایفا می‌کرد.

بازارهای پر رونق درون منطقه‌ای

کاوشگران در پهنه سرزمین‌های شرق و جنوب شرق ایران، گنجینه‌ای از آثار باستانی را کشف کرده‌اند که گواه داد و ستد پر رونق فرآورده‌های صنعتی و کشاورزی در این مناطق بین 5 تا 7 هزار سال قبل است. این تبادل کالا، شاهرگ حیاتی اقتصاد محلی را تشکیل می‌داد و رونق و رفاه را به ارمغان می‌آورد.

پیوندهای تجاری با همسایگان

روابط تجاری ایران با سرزمین‌های مجاور، از جمله بین‌النهرین (میان رودان)، قدمتی دیرینه دارد. اسناد و مدارک به دست آمده از 5 هزار سال قبل، از این پیوندهای تجاری و تبادل کالا حکایت دارد.

نقش کلیدی مناطق آغازین شهرنشینی

مناطق آغازین شهرنشینی در ایران، نقشی محوری در تجارت با بین‌النهرین (عراق) ایفا می‌کردند. این مناطق، دروازه‌های ورود و خروج کالاهایی بودند که از دورترین نقاط به یکدیگر می‌رسیدند.

 

نمونه‌هایی از تجارت باستان

·         شهر سوخته

این شهر باستانی، در زمینه حمل و نقل سنگ لاجورد به شهرت رسیده بود.

·         تپه یحیی کرمان

اشیایی از سنگ صابون که در این تپه کشف شده، نشان از صادرات این محصول به دیگر مناطق دارد.

تجارت در گودین تپه

کاوشگران در تپه‌ی فرح آباد در دشت دهلران خوزستان، شواهدی از داد و ستد در این منطقه به دست آورده‌اند. این شواهد نشان می‌دهد که سنگ ابسیدین از شرق آناطولی، مس از مناطق ناشناخته، گوش ماهی از خلیج فارس، بازالت از سوریه یا آناطولی مرکزی و سنگ لاجورد از افغانستان به این محل وارد می‌شده است.

گودین تپه و شوش

مطالعات انجام شده بر روی الواح، مهرها و دیگر آثار به دست آمده از گودین تپه، نشان می‌دهد که طرف معامله‌ی بازرگانان این منطقه، مرکز بزرگ شوش بوده است. شواهد معماری حاکی از وجود تجارتخانه و بایگانی‌های مربوط به آن نیز در گودین تپه است که نشان از رونق تجارت در این منطقه دارد.

بررسی داد و ستد در آغاز دوره‌ی شهرنشینی در ایران، دریچه‌ای به سوی درک عمیق‌تر از تمدن‌های باستانی این سرزمین می‌گشاید. این نظام، که در دو بخش درون منطقه‌ای و برون منطقه‌ای قابل بررسی است، نقش بسزایی در تبادل کالا، رونق اقتصادی و برقراری ارتباطات بین تمدن‌های مختلف ایفا می‌کرد.

 

 

رونق تجارت در تپه یحیی و شهداد: سفری در گذرگاه‌های داد و ستد باستان

در هزاره‌های دور، زمانی که تمدن‌های اولیه در ایران سر بر می‌آوردند، شاهد شکوفایی تجارت در دو منطقه مهم بودیم، تپه یحیی در کرمان و شهداد در استان یزد. باستان‌شناسان با کاوش در این مناطق، دریچه‌ای به سوی نظام‌های پیچیده داد و ستد و رونق اقتصادی آن دوران گشوده‌اند.

بازار پر رونق تپه یحیی

در تپه یحیی، شواهدی از تجارت سازمان یافته درون منطقه‌ای به دست آمده است. ساکنان این منطقه، فیروزه را به تپه ابلیس در کرمان صادر می‌کردند و در مقابل، عقیق دریافت می‌کردند. جالب توجه است که تپه ابلیس، عقیق را از طریق تجارت غیرمستقیم با مناطق شرقی ایران و شهداد به دست می‌آورد.

تپه یحیی و دروازه‌های تجارت برون منطقه‌ای

طبق شواهد کشف شده، در حدود 5 هزار سال قبل ساکنان تپه یحیی به نظام جدیدی از تجارت برون منطقه‌ای دست یافتند و ارتباط مستقیم‌تری با بین‌النهرین و مراکز خلیج فارس برقرار کردند. این امر، گامی مهم در شکوفایی اقتصادی و ارتباطات فرهنگی این منطقه بود.

ثروت مرموز شهداد

اشیای به دست آمده از گورهای شهداد نشان از ثروت فراوان ساکنان این منطقه در 5 هزار سال قبل دارد. با توجه به خشکی زمین شهداد و عدم امکان کشاورزی گسترده، باستان‌شناسان معتقدند که این ثروت از طریق پیوستن شهداد به شبکه وسیع تجارت درون منطقه‌ای و برون منطقه‌ای به دست آمده است.

شهداد: مرکز تجارت منطقه‌ای

بقایای موجود در شهداد گواه روابط تجاری گسترده این منطقه در 5 هزار سال قبل با بمپور و خوراب در بلوچستان، تپه یحیی و تپه ابلیس، شوش در خوزستان، شهر سوخته در سیستان، تورنگ تپه در دشت گرگان و تپه حصار در نزدیکی دامغان است.

شبکه تجارت فراتر از مرزها

علاوه بر این، شواهد باستان‌شناسی نشان از روابط فرهنگی و تجاری میان شهداد با شهر سوخته، نمازگاه تپه در ترکمنستان، بدخشان (محل استخراج لاجورد) و موندیکاگ در افغانستان دارد. سازماندهی پیچیده این تجارت، نشان از مهارت و هوشمندی ساکنان این مناطق در برقراری ارتباطات و تبادل کالا در سطحی گسترده دارد.

سنگ لاجورد: گوهری در مسیر تجارت

سنگ لاجورد که از بدخشان استخراج می‌شد، در شهر سوخته تراشیده می‌شد و سپس از طریق نظام مبادلاتی به شوش، شهداد و نواحی جنوبی بین‌النهرین صادر می‌شد.

تجارت قلع از ایلام

ایلام نیز در 5 هزار سال قبل، قلع را از طریق زمینی، احتمالاً از طریق سند، از افغانستان وارد و به نواحی بین‌النهرین صادر می‌کرد.

 

 

تجارت: شاهرگ حیاتی تمدن‌های باستان

بررسی تجارت در تپه یحیی و شهداد، دریچه‌ای به سوی درک پیچیدگی‌های جوامع باستانی، نظام‌های اقتصادی و روابط فرهنگی آن دوران می‌گشاید. رونق تجارت، نقشی حیاتی در شکوفایی تمدن‌ها، تبادل دانش و فرهنگ و ارتباطات بین جوامع مختلف ایفا می‌کرد.

 

تجارت در 4 هزار سال قبل: دریچه‌ای به سوی ناشناخته‌ها

اگرچه اطلاعات ما درباره تجارت در آن زمان، به جز ناحیه ایلام، محدود است، اما بررسی آثار به دست آمده از محوطه‌های باستانی شمال شرقی ایران، نشان از رونق تجارت در این منطقه دارد. این تجارت، با دره سند، بین‌النهرین و آسیای صغیر برقرار بوده است.

مهرها، عاج‌ها و ظروف

آثار هنری کشف شده در حَسَنلو (مربوط به 3 هزال سال قبل) گویای این ارتباطات تجاری است. مهرها و عاج‌های کنده‌کاری شده و ظروف سنگی و شیشه‌ای نیز که در این محوطه یافت شده، نشان می‌دهد که تجارت از طریق مسیرهای زاگرس به سوریه شمالی و آشور انجام می‌گرفته است.

سکوت گودین تپه و نوشیجان تپه

در کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های مادی، از جمله گودین تپه و نوشیجان تپه (مربوط به 3 هزار سال قبل)، شواهد اندکی از مبادلات تجاری به دست آمده است. این امر به این دلیل است که در سالنامه‌های آشوری، از اجناس مادی معمولاً به عنوان غنایم جنگی یاد شده است.

تجارت با وجود سکوت منابع

با وجود کمبود شواهد باستان‌شناسی، شکی نیست که تجارت در 4 هزار سال قبل، نقشی حیاتی در اقتصاد و فرهنگ شمال شرقی ایران ایفا می‌کرده است. کشف آثار هنری و ظروف از مناطق مختلف، نشان از تبادل کالا و ایده‌ها بین تمدن‌های مختلف دارد.

نکته قابل توجه

·         سکوت منابع آشوری در مورد تجارت مادی، نشان‌دهنده نگاه غارت گرانه و تمرکز آن ها بر غنایم جنگی به جای مبادلات تجاری است.

 

 

جاده‌های پررونق هخامنشی: سفری در دل تاریخ تجارت

گسترش تجارت در دوره‌ی هخامنشی، مرهون شبکه‌ای گسترده از راه‌های زمینی و دریایی بود که ایالت‌های مختلف و قلمروهای تابع این امپراطوری را به هم پیوند می‌داد. این شاهراه‌ها، شریان‌های حیاتی اقتصاد و تبادل فرهنگی بودند و نقشی اساسی در شکوه و عظمت هخامنشیان ایفا می‌کردند.

مسیرهای زمینی

·         جاده لیدیه

این مسیر از لیدیه آغاز می‌شد و با عبور از آسیای صغیر به بابل می‌رسید.

·         جاده بین‌النهرین

این مسیر از سرزمین آشور در بین‌النهرین آغاز می‌شد و در آسیای صغیر به دو شاخه تقسیم می‌شد. یک شاخه از طریق کیلیکیه به شمال و به دریای سیاه می‌رسید و شاخه دیگر در امتداد ساحل دریا به سمت غرب تا کرمان (لارنده امروزی) امتداد می‌یافت.

·         جاده شمالی

این مسیر از سواحل شمالی دریای سیاه آغاز می‌شد و در امتداد دشت‌های جنوبی روسیه تا اورال و سیبری ادامه می‌یافت.

·         جاده زاگرس

این جاده از کوه‌های زاگرس عبور می‌کرد و بابل را به همدان (اکباتان) و سپس به باختر و مرزهای هند متصل می‌کرد.

·         جاده شاهی

مهم‌ترین و طولانی‌ترین مسیر تجاری، جاده شاهی بود. این جاده با طول تقریبی 2 هزار و 400 کیلومتر از افسوس در ساحل غربی آسیای صغیر آغاز می‌شد و از سارد و بین‌النهرین در امتداد رود دجله، از طریق شوش به تخت جمشید و پاسارگاد می‌رسید.

مسیرهای دریایی

·         مسیر دریای سرخ

این مسیر از طریق کانال سوئز و دریای سرخ، ایران را به مصر متصل می‌کرد.

 

نقش جاده‌ها در امپراطوری هخامنشی

·         تسهیل تجارت

جاده‌ها، بستر لازم برای جابجایی کالاها و مبادلات تجاری بین نقاط مختلف امپراطوری را فراهم می‌کردند.

·         تحکیم قدرت

ساخت و نگهداری از این جاده‌ها، نیازمند صرف هزینه و نیروی انسانی قابل توجهی بود. این امر نشان از قدرت و ثبات سیاسی هخامنشیان داشت.

·         تبادل فرهنگی

رفت و آمد کاروان‌ها و مسافران در طول این جاده‌ها، به تبادل فرهنگ، ایده‌ها و رسوم بین اقوام مختلف امپراطوری کمک می‌کرد.

جاده‌های هخامنشی، شاهکار مهندسی

ساخت و نگهداری از این شبکه عظیم جاده‌ای، در آن زمان کار بسیار دشواری بود. مهندسان هخامنشی با استفاده از پل‌ها، تونل‌ها و کاروانسراها، موانع طبیعی را پشت سر گذاشته و مسیرهای امنی برای عبور و مرور کاروان‌ها و مسافران ایجاد کرده بودند.

میراث ماندگار

شبکه جاده‌های هخامنشی، حتی پس از سقوط این امپراطوری، برای قرن‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. این جاده‌ها نقشی اساسی در تاریخ تجارت و تمدن بشری ایفا کرده‌اند و تا به امروز، یادآور عظمت و شکوه امپراطوری هخامنشی هستند.

 

 

رونق داد و ستد در عصر هخامنشیان: سفری از مبادله تا پول

در آغاز دوره‌ی هخامنشیان، معاملات پولی هنوز در ابعاد گسترده‌ای انجام نمی‌شد. هرودوت (مورخ یونانی) در توصیف آن دوران می‌گوید که پارسیان بازاری برای خرید و فروش نداشتند. این گفته، که در مقایسه با نظام پولی رایج در یونان بیان شده، به شیوه مبادلاتی پایاپای در عصر کوروش اشاره دارد.

با این حال، اسناد به دست آمده از دوره‌ی کمبوجیه (2 هزار و 500 سال قبل) نشان می‌دهد که بازرگانان ایرانی در تجارت، به ویژه خرید و فروش برده، فعال شده بودند.

طلوع سکه و تحول داد و ستد

گامی مهم در رونق داد و ستد در عصر هخامنشی، ضرب سکه به دستور داریوش اول (2 هزار و 500 سال قبل) بود. با رواج سکه، داد و ستد از طریق پول در ایران نیز رونق گرفت.

شواهد باستان‌شناسی

آثار به دست آمده از مصر، از جمله آینه‌ها و گلدان‌هایی که صنعت‌کاران پارسی آن ها را تولید و صادر کرده بودند، گواه برقراری ارتباطات تجاری نظام‌ مند پس از زمان کوروش است. این اشیاء، نمادی از تبادل کالا و گسترش تجارت در دوره‌ی هخامنشی هستند.

نقاط عطف

·         محدودیت مبادلات پایاپای در ابتدای دوره

در آغاز حکومت هخامنشیان، مبادلات بیشتر به صورت پایاپای انجام می‌شد.

·         فعالیت بازرگانان در دوره کمبوجیه

اسناد تاریخی نشان‌دهنده حضور فعال بازرگانان ایرانی در تجارت، به ویژه خرید و فروش برده، در دوره کمبوجیه است.

·         ضرب سکه توسط داریوش اول

داریوش اول با ضرب سکه، تحولی بزرگ در نظام پولی ایران ایجاد کرد و راه را برای گسترش داد و ستد از طریق پول هموار ساخت.

·         شواهد باستان‌شناسی از مصر

کشف اشیاء ساخته شده توسط ایرانیان در مصر، نشان‌دهنده رونق تجارت و برقراری ارتباطات تجاری نظام‌مند در آن دوره است.

جمع‌بندی

در حالی که در ابتدای دوره‌ی هخامنشی، مبادلات پولی در ابعاد گسترده‌ای رواج نداشت اما با گذشت زمان و به ویژه با ضرب سکه توسط داریوش اول، شاهد رونق قابل توجهی در داد و ستد از طریق پول در ایران بودیم. شواهد باستان‌شناسی نیز از گسترش تجارت و برقراری ارتباطات تجاری نظام‌مند در آن دوره حکایت دارد.

 

 

تنوع آب و هوایی، رمز تنوع تجاری در امپراطوری هخامنشی

گستردگی قلمرو هخامنشی و تنوع آب و هوایی آن، نقشی اساسی در شکل‌گیری الگوهای تجارت در این امپراطوری ایفا می‌کرد. هر منطقه، با توجه به اقلیم خاص خود، محصولاتی منحصر به فرد تولید می‌کرد و همین امر، زمینه‌ای برای تبادل کالا و رونق تجارت را فراهم می‌آورد.

نقش بابل

·         مرکز تجارت

بابل، به عنوان یکی از مهم‌ترین ساتراپی‌های هخامنشی، واسطه‌ای کلیدی در تجارت بین مناطق مختلف بود. این شهر، به واسطه موقعیت جغرافیایی و دسترسی به رودخانه‌ها، به عنوان دروازه‌ای برای تبادل کالا بین فنیقیه، فلسطین، سرزمین‌های جنوب و شرق بین‌النهرین و جنوب عربستان نیز عمل می‌کرد.

·         تجارت زاج

بازرگانان بابلی، زاج سفید را از مصر و سوریه خریداری می‌کردند. این ماده معدنی کاربردهای فراوانی در رنگرزی پشم، تولید شیشه و مصارف دارویی داشت.

مصر

·         تجارت داخلی

گزارش‌های هرودوت، مورخ یونانی، نشان می‌دهد که تجارت داخلی در مصر (که در آن زمان یکی از ساتراپی‌های هخامنشی بود) در این دوره رونق قابل توجهی داشته است.

تجارت دریایی

·         تسلط فنیقی‌ها

تجارت دریایی بین‌المللی در قلمرو هخامنشی عمدتاً در دست بازرگانان فنیقی، به ویژه از شهر صیدون (صیدا) بود. این دریانوردان ماهر، با اتکا به دانش و تجربه خود، در مسیرهای دریایی مختلف به داد و ستد می‌پرداختند.

·         مناطق تجاری

فنیقی‌ها با مصر و بابل تجارت می‌کردند.

تنوع کالا

·         آهن و نقره

این فلزات ارزشمند از آسیای صغیر به دیگر نقاط امپراطوری صادر می‌شد.

·         طلا، عاج و عطریات

این کالاهای لوکس (تجملی) از هند به هخامنشیان می‌رسید.

·         سنگ لاجورد و عقیق

این سنگ‌های قیمتی از طریق سغد و باختر به سرزمین‌های غربی آسیا صادر می‌شد.

·         فیروزه

این سنگ زیبا از معادن خوارزم استخراج و به دیگر نقاط امپراطوری فرستاده می‌شد.

ارتباطات در شمال شرقی

·         یافته‌های باستان‌شناسی

شواهدی از جمله مجسمه و قالی که در ساتراپی‌های هخامنشی در آسیای مرکزی کشف شده است، نشان‌دهنده ارتباطات تجاری بین مراکز پادشاهی و مناطق شمال شرقی در 2 هزار و 500 سال قبل است.

جمع‌بندی:

تنوع آب و هوایی در امپراطوری هخامنشی، سبب تولید محصولات متنوع در مناطق مختلف می‌شد. این امر، زمینه‌ای را برای تبادل کالا و رونق تجارت داخلی و بین‌المللی در این امپراطوری پهناور فراهم می‌کرد. بازرگانان ماهری مانند فنیقی‌ها (با استفاده از مسیرهای دریایی و زمینی) نقش مهمی در جابجایی کالا و برقراری ارتباطات تجاری بین نقاط مختلف امپراطوری داشتند.

 

 

تجارت در امپراطوری هخامنشی و سلوکی: سفری در گذرگاه‌های تاریخ

لیدیه، پیشگام تجارت در غرب

لیدیه، در غرب آسیای صغیر، نقشی کلیدی در تجارت بین‌المللی ایفا می‌کرد. این سرزمین به واسطه موقعیت جغرافیایی مناسب و دسترسی به منابع طبیعی، به کانون داد و ستد کالا تبدیل شده بود.

ارتباطات تجاری بابل

اسناد به دست آمده نشان‌دهنده وجود روابط تجاری بین بابل و ایلام است. بابل، غله و پوشاک پشمی را به ایلام صادر می‌کرد و در مقابل، محصولات کشاورزی متنوعی از ایلام دریافت می‌کرد.

گسترش تجارت بابل پس از الحاق به ایران

پس از تبدیل شدن بابل به یکی از ساتراپی‌های ایران، تجارت این سرزمین رونق بیشتری گرفت. بازرگانان بابلی، فعالیت خود را به سرزمین مادها، ایلام و شوش نیز گسترش دادند.

تجارتخانه‌های بابل

·         تجارتخانه اگیبی

این تجارتخانه، لباس و منسوجات را به ایلام و شوش می‌فرستاد. اگیبی در ایلام به خرید و فروش برده نیز مشغول بود و فرآورده‌های کشاورزی مختلفی را نیز از ایلام به بابل صادر می‌کرد.

·         تجارتخانه موراشو

این تجارتخانه از جمله تجارتخانه‌های بزرگ بابل بود که صاحب ‌منصبان پارسی ساتراپی بابل نیز در آن سهم داشتند.

تجارت در دوره‌ی سلوکیان

اطلاعات ما از تجارت در دوره‌ی سلوکیان در ایران اندک است. با این حال، می‌دانیم که سلوکیان، علاقه زیادی به داد و ستد و بازرگانی داشتند. آن ها برای تسهیل تجارت، شهرهای خود را در مسیرهای تجاری بین‌النهرین تا نواحی شرقی بنا می‌کردند.

مبادله مرحله به مرحله کالا

بر اساس نوشته‌های بیکرمان، به نظر می‌رسد که در دوره‌ی سلوکیان، کالاها به صورت مرحله به مرحله مبادله می‌شدند. ادویه‌های عربستان و هند به شوش می‌رسید و سپس، بازرگانان انطاکیه یا سلوکیه، کالاهای غربی را به شوش یا همدان می‌بردند. 

جمع‌بندی:

تجارت، نقشی حیاتی در اقتصاد و فرهنگ امپراطوری‌های هخامنشی و سلوکی ایفا می‌کرد. مسیرهای تجاری، شریان‌های حیاتی بودند که کالاها، ایده‌ها و فرهنگ را در پهنه‌ی این امپراطوری‌ها به جریان می‌انداختند. با بررسی اسناد و مدارک به دست آمده از آن دوران، می‌توان به درک عمیق‌تری از نظام‌های تجاری، مبادلات کالا و نقش آنها در شکوه و عظمت این امپراطوری‌ها دست یافت.

 

 

تجارت در سرزمین پارت: سفری در جاده‌های ابریشم

اطلاعات محدود از بازرگانی داخلی

در مورد جزئیات بازرگانی در سرزمین اصلی پارت، اطلاعات چندانی در دست نیست. اسناد اقتصادی موجود (که بیشتر از شهر نسا در ترکمنستان امروزی به دست آمده‌اند) شامل تعدادی پوست ‌نوشته و سفال ‌نوشته هستند که مبادلات شراب و اسب را به ثبت رسانده‌اند.

جاده‌های ابریشم، شریان‌های حیاتی تجارت

پارت‌ها از دو جاده‌ی تجاری بسیار مهم استفاده می‌کردند:

·         جاده کنار فرات

این جاده از آسیای صغیر آغاز می‌شد، از سوریه و شمال بین‌النهرین می‌گذشت و به خلیج فارس می‌رسید.

·         جاده شمالی

این جاده از فرات آغاز می‌شد، از خاک ماد و پارت عبور می‌کرد، به سوی مشرق و ترکمنستان و چین امتداد می‌یافت و به جاده ابریشم می‌پیوست. شاخه‌ای دیگر از این جاده، شمال سرزمین پارت را از طریق کابل به هندوستان مرتبط می‌ساخت.

شهرهای واسطه‌ای

در امتداد این جاده‌های تجاری، شهرهایی به عنوان مراکز واسطه‌ای برای داد و ستد کالا رونق گرفته بودند. از جمله این شهرها می‌توان به پالمیرا در بیابان سوریه، الحضر در شمال بین‌النهرین و میسان (خاراسن باستانی در شمال خرمشهر امروزی) اشاره کرد.

نقش پالمیریان

پالمیریان حتی در برخی از نواحی پارت، مانند بابل و سلوکیه، تجارتخانه داشتند و در مبادلات تجاری بین امپراطوری روم و پارت نقش مهمی ایفا می‌کردند.

وابستگی به روابط سیاسی

موفقیت اقتصادی شهرهای واسطه‌ای و رونق بازرگانی در این دوره، تا حد زیادی به حفظ روابط دوستانه بین دو امپراطوری روم و اشکانی وابسته بود.

کالاهای مبادله شده

بنابر کتیبه‌ی دو زبانه‌ی پالمیرا متعلق به سال‌های 1886 سال قبل، اقلامی که بین پارت و روم تجارت می‌شده، شامل رنگ ارغوان، برده، عطریات، روغن زیتون، پوست، نمک خوراکی و مجسمه‌های مفرغی بود.

تجارت با چین

پارت‌ها با چین نیز روابط تجاری فعالی داشتند. آن ها از چین فولاد، زردآلو و هلو وارد می‌کردند و در مقابل، انار، شراب، یونجه و به ویژه اسب‌های مشهور نسایی و مروارید خلیج فارس را به چین صادر می‌کردند.

جمع‌بندی

با وجود اطلاعات محدود، شواهد نشان می‌دهد که تجارت نقشی حیاتی در اقتصاد امپراطوری پارت ایفا می‌کرد. جاده‌های ابریشم، شریان‌های حیاتی تجارت بودند که این سرزمین را به مراکز مهم تجاری در سراسر جهان متصل می‌کردند. شهرهای واسطه‌ای در امتداد این جاده‌ها رونق گرفته بودند و از طریق مبادلات کالا، به ثروت و نفوذ قابل توجهی دست یافته بودند. روابط سیاسی بین پارت و امپراطوری‌های همسایه( مانند روم و چین) نقش مهمی در تسهیل تجارت و رونق اقتصادی این دوره داشت.

 

 

رونق تجارت در دوره‌ی ساسانیان: از بنادر خلیج فارس تا جاده ابریشم

اردشیر اول، پایه‌گذار رونق تجارت

اردشیر اول (بنیانگذار ساسانیان) با هدف گسترش قلمرو نوپای خود، به سوی جنوب ایران رهسپار شد و بر میسان (سرزمینی در کرانه‌ی خلیج فارس) تسلط یافت. او به درستی دریافته بود که این منطقه از نظر اقتصادی و تجاری چه اهمیتی دارد و به همین جهت، در آبادانی بنادر قدیم آن کوشید و شهرهایی بندری مانند ریواردشیر را بنا نهاد.

جاده ابریشم و شهرهای واسطه‌ای

در آن زمان جاده ابریشم مهم‌ترین مسیر تجاری بین شرق و غرب بود و از بسیاری از سرزمین‌های تحت حاکمیت ساسانیان عبور می‌کرد. شهرهای واسطه‌ای مانند پالمیرا، الحضر و دورا اوروپوس در امتداد این جاده رونق فراوانی گرفته بودند و از طریق مبادلات کالا، به ثروت و نفوذ قابل توجهی دست یافته بودند.

تحولات سیاسی و اقتصادی

با این حال درگیری‌های ساسانیان با اشکانیان در ارمنستان و تصرف الحضر در سال‌های 1784 سال قبل، ضربه‌ای به رونق اقتصادی این شهرها زد. در 1800 سال قبل، با امضای پیمان صلح بین دیوکلسیان (امپراتور روم) و نرسی (شاه ساسانی) نصیبین به تنها مرکز مبادلات تجاری بین دو امپراطوری تبدیل شد. از طریق این شهر، کالاهایی مانند ابریشم خام، جواهرات، ادویه و پوست مبادله می‌شدند و ساسانیان از این طریق، درآمد قابل توجهی به دست می‌آوردند.

تسلط بر تجارت خارجی

در 1661 سال قبل، با امضای پیمان صلح میان جوویانوس (امپراتور روم) و شاپور دوم (شاه ساسانی) رومیان ناچار به ترک نصیبین شدند و این امر، فرصتی طلایی برای ساسانیان بود تا تسلط خود بر تجارت خارجی را بیش از پیش تثبیت کنند.

عوامل رونق تجارت در دوره‌ی ساسانی

·         موقعیت جغرافیایی

قلمرو ساسانی در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و این امر موقعیت ممتازی به آن ها در تجارت بین‌المللی می‌داد.

·         ثبات سیاسی

در دوره‌ی ساسانیان، ثبات سیاسی نسبی در کشور برقرار بود و این موضوع زمینه‌ای مساعد برای رونق تجارت فراهم می‌کرد.

·         حمایت از بازرگانان

شاهان ساسانی از بازرگانان حمایت می‌کردند و برای تسهیل فعالیت‌های آن ها، اقداماتی مانند ساخت جاده‌ها و کاروان سراها انجام می‌دادند.

·         تنوع محصولات

ایران در آن زمان از نظر محصولات کشاورزی و صنعتی تنوع قابل توجهی داشت و این امر سبب می‌شد تا کالاهای متنوعی برای صادرات به دیگر کشورها داشته باشد.

تاثیرات رونق تجارت

·         رشد اقتصادی

رونق تجارت، سبب افزایش ثروت و رفاه در جامعه‌ی ساسانی شد.

·         تبادل فرهنگی

تجارت، به تبادل فرهنگ و ایده‌ها بین ایران و دیگر سرزمین‌ها کمک می‌کرد.

·         تقویت حکومت

ساسانیان از طریق تجارت، درآمد قابل توجهی به دست می‌آوردند که این موضوع، به تقویت قدرت و ثبات حکومت آن ها کمک می‌کرد.

جمع‌بندی

تجارت در دوره‌ی ساسانی از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. شاهان ساسانی با درک صحیح این موضوع، اقدامات موثری برای رونق تجارت در قلمرو خود انجام دادند. این امر سبب شد تا ایران در آن دوران به یکی از مراکز مهم تجارت بین‌المللی تبدیل شود و از این طریق، به ثروت، رفاه و قدرت قابل توجهی دست یابد.

 

 

شکوفایی تجارت در عصر خسرو اول: امپراطوری ساسانی در اوج قدرت اقتصادی

تسلط بر تجارت کالاهای لوکس

در دوران حکومت خسرو اول (1445 سال قبل)، تجارت به خصوص مبادلات کالاهای لوکس، اهمیتی فزاینده یافت. تمایل خسرو به انحصار و نظارت بر این نوع تجارت، رونق قابل توجهی به آن بخشید.

تصرف یمن و گسترش زیرساخت‌ها

فتح یمن گامی مهم در جهت تسلط ساسانیان بر تجارت دریایی در منطقه بود. این پیروزی، فرصت‌های جدیدی برای بازرگانی در اختیار ایران قرار داد و شاهان ساسانی را بر آن داشت تا در راستای توسعه‌ی زیرساخت‌های تجاری، اقداماتی مانند احداث بنادر، کاروان سراها و پل‌ها انجام دهند.

تسلط بر مسیرهای ترانزیتی

با اتکا به موقعیت جغرافیایی و قدرت سیاسی خود، ساسانیان توانستند بر بسیاری از مسیرهای مهم ترانزیتی در اقیانوس هند، آسیای میانه، جنوب روسیه و جنوب عربستان تسلط یابند. این موضوع، نقش آن ها را به عنوان واسطه‌ای کلیدی در تجارت جهانی پررنگ ‌تر کرد و ثروت و نفوذ قابل توجهی برایشان به ارمغان آورد.

نظم و قانون در تجارت

کشف تعداد زیادی مهرهای گلی که برای ثبت و ضبط مبادلات تجاری در بین ‌النهرین و ایران استفاده می‌شد، نشان‌دهنده وجود نظام اداری منظم و قوانین مدون برای تجارت در دوره‌ی ساسانی است.اوح هایی به خط میخی که در مورد داد و ستد کالا نگاشته شده‌اند، گواه دیگری بر این مدعا هستند.

روابط تجاری با چین

در دوره‌ی ساسانی، روابط تجاری بین ایران و چین نیز برقرار بود. با این حال، به نظر می‌رسد که این مبادلات به صورت مستقیم و منظم انجام نمی‌گرفته و با واسطه‌گری بازرگانان سغدی و از طریق شهر سمرقند صورت می‌گرفته است.

عوامل رونق تجارت در دوره‌ی خسرو اول

·         ثبات سیاسی

دوره‌ی حکومت خسرو اول، دورانی از ثبات سیاسی در ایران بود. این امر، زمینه‌ای مساعد برای رونق تجارت و فعالیت‌های اقتصادی فراهم می‌کرد.

·         حمایت از بازرگانان

خسرو اول از بازرگانان حمایت می‌کرد و برای تسهیل فعالیت‌های آن ها، اقداماتی مانند ساخت جاده‌ها، کاروان سراها و بنادر انجام می‌داد.

·         موقعیت جغرافیایی

ایران در آن زمان، در تقاطع مسیرهای مهم تجاری قرار داشت و این امر، موقعیت ممتازی به آن ها در تجارت بین‌المللی می‌داد.

·         تولیدات متنوع

ایران در آن زمان، از نظر محصولات کشاورزی و صنعتی تنوع قابل توجهی داشت و این موضوع، سبب می‌شد تا کالاهای متنوعی برای صادرات به دیگر کشورها داشته باشد.

تاثیرات رونق تجارت

·         رشد اقتصادی

رونق تجارت در دوره‌ی خسرو اول، سبب افزایش ثروت و رفاه در جامعه‌ی ساسانی شد.

·         تبادل فرهنگی

تجارت، به تبادل فرهنگ و ایده‌ها بین ایران و دیگر سرزمین‌ها کمک می‌کرد.

·         تقویت حکومت

ساسانیان از طریق تجارت، درآمد قابل توجهی به دست می‌آوردند که این امر، به تقویت قدرت و ثبات حکومت آن ها کمک می‌نمود.

جمع‌بندی:

دوره‌ی حکومت خسرو اول، نقطه عطفی در تاریخ تجارت ایران بود. با اتکا به ثبات سیاسی، حمایت از بازرگانان، موقعیت جغرافیایی مناسب و تنوع محصولات، ساسانیان در این دوره توانستند به تسلطی چشمگیر بر تجارت جهانی دست یابند و ثروت و نفوذ قابل توجهی کسب کنند. رونق تجارت در این دوره نه تنها سبب رشد اقتصادی و رفاه در جامعه‌ی ساسانی شد بلکه به تبادل فرهنگی بین ایران و دیگر سرزمین‌ها نیز کمک کرد و نقش مهمی در تقویت قدرت و عظمت حکومت ساسانی ایفا کرد.

 

 

تجارت در دوره‌ی ساسانی: دریانوردی، جاده ابریشم و رونق اقتصادی

گشایش فصل جدیدی در تجارت با ظهور راه‌های دریایی

گسترش راه‌های دریایی در دوره‌ی ساسانی، افق‌های جدیدی را به روی تجارت گشود. در این میان، بندر سیراف نقشی کلیدی ایفا کرد و به عنوان مرکز مهم داد و ستد کالا بین کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس، چین و هند تبدیل شد.

شواهد باستان‌شناسی از روابط تجاری

کشف سکه‌های ساسانی در بندر کانتون چین و سکه‌های چینی در سیراف، گواهی آشکار بر وجود ارتباطات گسترده زمینی و دریایی بین ایران و چین در آن دوران است.

رونق روابط تجاری با چین

در اواخر دوره‌ی ساسانی، شاهد گسترش روزافزون روابط سیاسی و تجاری بین ایران و چین بودیم. بازرگانان و امرای ثروتمند ایرانی در چین به فعالیت‌های تجاری مشغول بودند و تبادل کالا بین دو امپراطوری رونق چشمگیری گرفته بود.

منابع ارزشمند

منابع مکتوب پهلوی، از جمله کتاب هشتم دینکرد و کتیبه‌ی شاپور در کعبه‌ی زردشت، اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی تجارت و پیشه‌های رایج در دوره‌ی ساسانی به دست می‌دهند. این منابع، دریچه ‌ای به سوی درک نظام اقتصادی و فعالیت‌های تجاری آن دوران می‌گشایند.

نقاط قوت تجارت در دوره‌ی ساسانی

·         موقعیت جغرافیایی مناسب

ایران در آن زمان، در تقاطع مسیرهای مهم تجاری قرار داشت و این موضوع، موقعیت ممتازی به آن ها در تجارت بین‌المللی می‌داد.

·         ثبات سیاسی

در بخش قابل توجهی از دوره‌ی ساسانی، شاهد ثبات سیاسی در کشور بودیم. این امر، زمینه‌ای مساعد برای رونق تجارت و فعالیت‌های اقتصادی فراهم می‌کرد.

·         حمایت از بازرگانان

شاهان ساسانی از بازرگانان حمایت می‌کردند و برای تسهیل فعالیت‌های آن ها، اقداماتی مانند ساخت جاده‌ها، کاروان سراها و بنادر انجام می‌دادند.

·         تنوع محصولات

ایران در آن زمان، از نظر محصولات کشاورزی و صنعتی تنوع قابل توجهی داشت و این موضوع، سبب می‌شد تا کالاهای متنوعی برای صادرات به دیگر کشورها داشته باشد.

تاثیرات رونق تجارت

·         رشد اقتصادی

رونق تجارت در دوره‌ی ساسانی، سبب افزایش ثروت و رفاه در جامعه‌ی ساسانی شد.

·         تبادل فرهنگی

تجارت، به تبادل فرهنگ و ایده‌ها بین ایران و دیگر سرزمین‌ها کمک می‌کرد.

·         تقویت حکومت

ساسانیان از طریق تجارت، درآمد قابل توجهی به دست می‌آوردند که این امر، به تقویت قدرت و ثبات حکومت آن ها کمک می‌کرد.

جمع‌بندی

تجارت در دوره‌ی ساسانی از رونق و شکوفایی قابل توجهی برخوردار بود. گشایش راه‌های دریایی، موقعیت جغرافیایی مناسب ایران، ثبات سیاسی و حمایت از بازرگانان، عواملی بودند که در این امر نقش اساسی ایفا می‌کردند. رونق تجارت، نه تنها سبب افزایش ثروت و رفاه در جامعه‌ی ساسانی شد بلکه به تبادل فرهنگی بین ایران و دیگر سرزمین‌ها و تقویت قدرت حکومت نیز کمک کرد.

 

 بازبینی: س. سیاح (تابستان 1403)