ناصرالدین شاه، قبلۀ عالم در دورۀ قاجاریه

ناصرالدین شاه با نام کامل "ناصرالدین شاه قاجار"، یکی از پادشاهان مهم و طولانی‌ترین حاکمان در تاریخ ایران بود. او از سال 1227 تا 1275 هجری در سلطنت قاجار حکومت کرد. دوران حکومت او در قاجاریه به عنوان دوره ی مهمی در تاریخ ایران شناخته می‌شود.

شاه متولد سال 1210 بود و در سال 1227 پس از درگذشت پدرش (محمد شاه قاجار) به عنوان پادشاه جدید تاجگذاری کرد. او در طول حکومت خود تغییرات و تحولات چشمگیری را در زمینه‌ های گوناگون ایجاد کرد. در ادامه به برخی از اقدامات و وقایع مهم در دوران حکومت او اشاره می‌کنیم:

1.      اصلاحات نظام اداری

ناصرالدین شاه در سعی بر تقویت نظام اداری، تشکیلات اداری را مدرن ‌تر کرد. وی اصلاحاتی در بخش ‌هایی مانند دیوان عالی، وزارتخانه‌ ها و ساختار های اداری انجام داد. همچنین، شاه تلاش کرد تا مقامات اداری را بر اساس شایستگی و تخصص انتخاب کند.

2.      توسعه ی زیرساخت ‌ها

شاه به توسعه ی زیرساخت ‌های مختلف در ایران اهمیت زیادی داد. او پروژه‌ های ساخت و بهسازی جاده ‌ها، پل ‌ها، بنادر و راه‌ آهن‌ را آغاز کرد. این تلاش ‌ها منجر به بهبود حمل و نقل و ارتباطات در سراسر کشور شد و مناطق مختلف کشور را به هم متصل نمود و فعالیت های اقتصادی را تقویت کرد.

3.     اصلاحات اقتصادی و تجاری

او تلاش کرد تا اقتصاد کشور را توسعه دهد و تجارت را تشویق کند. وی در زمینه ی تجارت بین‌المللی، روابط دیپلماتیک با کشورهای اروپایی را تقویت کرد و تجارت و صادرات را ترویج داد. علاوه بر این، شاه سیاست‌ های اقتصادی متعددی را در زمینه ی تعمیراتی، بازرگانی و مالی اجرا کرد.

4.     توسعه ی صنعت

ناصرالدین شاه به توسعه ی صنعت در ایران توجه ویژه‌ای داشت. او صنایع مختلفی را ایجاد و توسعه داد از جمله صنعت نساجی، پرورش مرغ، تولید قلع و برنج و فولادسازی. معرفی ماشین آلات و فن آوری مدرن، به بهبود بهره وری و تنوع بخشیدن به اقتصاد کمک کرد.

5.     تلاش های نوسازی

شاه مشتاق نوسازی جنبه های مختلف جامعه ایران بود. او اصلاحاتی را در آموزش و پرورش، تأسیس مدارس مدرن و ترویج سواد آغاز کرد. وی همچنین دانشجویان ایرانی را به خارج از کشور فرستاد تا در اروپا تحصیل کنند و از پیشرفت های غرب بیاموزند. علاوه بر این، او پذیرش فن آوری ها و ماشین آلات مدرن در صنایع و کشاورزی را تشویق کرد.

6.     روابط دیپلماتیک

او بر گسترش و تقویت روابط دیپلماتیک با قدرت های خارجی تمرکز داشت. وی چندین ماموریت دیپلماتیک و سفرهای دولتی به اروپا را با هدف ایجاد ائتلاف های سیاسی و تضمین مشارکت های اقتصادی آغاز کرد. تلاش های او به امضای معاهدات و قرارداد هایی با کشورهایی مانند روسیه، بریتانیا و فرانسه منجر گردید.

7.     اصلاحات مشروطه

در اواخر سلطنت، ناصرالدین شاه با تقاضای فزاینده ای برای اصلاحات سیاسی و محدودیت های مشروطه در قدرت خود مواجه شد. او در پاسخ، "فرمان شریف" را در سال 1251 صادر کرد که بر اساس آن حقوق و آزادی های محدودی به مردم اعطا شد و مکانی مشورتی به نام مجلس تأسیس شد. با این حال، این اصلاحات از ایجاد یک سیستم کاملاً بر پایه ی قانون اساسی کوتاهی کردند.

 

 

8.     حمایت فرهنگی

شاه از حامیان برجسته ی هنر و ادبیات بود. او از شاعران، نویسندگان و هنرمندان نامی زمان خود حمایت نمود و به شکوفایی ادبیات و هنر فارسی کمک کرد. دربار او مرکز فعالیت های فکری و فرهنگی شد و علما و اندیشمندان برجسته ای را به خود جذب نمود.

9.      توسعه ی شهری

او در پروژه های توسعه ی شهری نیز سرمایه گذاری نمود. وی آغازگر ساخت ساختمان ‌ها، کاخ‌ ها و فضاهای عمومی مدرن در تهران و سایر شهرهای بزرگ بود. از نمونه های قابل توجه می توان به مجموعه ی کاخ گلستان که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت و توسعه ی بازار تهران اشاره کرد.

10.   چالش ها و ترورها

ناصرالدین شاه در دوران حکومت خود با چالش های متعددی از جمله نا آرامی های سیاسی، شورش های قبیله ای و مداخلات خارجی مواجه شد. او در سال 1275 توسط میرزا رضا کرمانی (یکی از اعضای یک گروه انقلابی که هدفش سرنگونی سلطنت بود) ترور شد. ترور او نقطه ی عطفی در تاریخ ایران بود و منجر به تغییرات سیاسی بیشتر در سال های بعد گردید.

دوره ی سلطنت ناصرالدین شاه، دوره ی پیچیده ای بود که هم شاهد تلاش های مدرنیزاسیون و هم چالش هایی در برابر حکومت استبدادی سنتی بود. تلاش او برای نوسازی کشور، گسترش روابط دیپلماتیک و ارتقای توسعه ی فرهنگی، تأثیری ماندگار بر تاریخ ایران گذاشت و زمینه ای را برای تحولات سیاسی و اجتماعی بعدی در کشور فراهم کرد.

تلاش های شاه برای نوسازی ایران اثرات مثبت و منفی بر اقتصاد کشور داشت. برخی از جنبه های کلیدی این تلاش ها عبارت اند از:

1.      تجارت خارجی

شاه به دنبال گسترش روابط تجاری خارجی ایران و کاهش وابستگی به کالاهای سنتی کشاورزی بود. او صادرات محصولات غیر کشاورزی مانند منسوجات و صنایع دستی را تشویق کرد و با قدرت های خارجی معاهدات تجاری برقرار نمود. هدف از این ابتکارات، تقویت تجارت بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی بود.

2.      بانکداری مدرن

ناصرالدین شاه سیستم های بانکی و موسسات مالی مدرن را در ایران معرفی کرد. بانک های خارجی در کشور اجازه فعالیت پیدا کردند و اولین بانک ایرانی به نام بانک ایران و انگلیس (بانک ملی) در زمان او تأسیس شد. این تحولات معاملات تجاری، سرمایه گذاری و انباشت سرمایه را تسهیل کرد.

3.     اصلاحات مالیاتی

او اصلاحات مالیاتی را با هدف افزایش درآمد دولت و تقویت رشد اقتصادی اجرا کرد. وی سیستم ها و مقررات مالیاتی جدیدی از جمله اصلاحات در مالیات زمین را معرفی کرد. این تغییرات با هدف ایجاد ساختار مالیاتی کارآمدتر و عادلانه تر انجام شد.

4.     وام ‌ها و بدهی ‌های خارجی

شاه برای تأمین مالی پروژه‌های نوسازی، به وام ‌های خارجی به‌ویژه قدرت‌ های اروپایی متکی بود. در حالی که این وام ها سرمایه ای را برای توسعه فراهم می کرد، به افزایش بدهی ملی نیز منجر می شد که در درازمدت به بار اقتصاد تبدیل شد.

5.     نابرابری های اجتماعی و اقتصادی

تلاش های نوسازی به رهبری او منجر به نابرابری های اجتماعی و اقتصادی در ایران شد. مزایای صنعتی شدن و رشد اقتصادی به طور مساوی توزیع نشد و طبقه ی کوچک نخبگانی ظاهر شد که اغلب به شدت به سلطنت و منافع خارجی وابسته بودند. این امر منجر به نابرابری های اجتماعی و اقتصادی شد که ادامه یافت و به نا آرامی های سیاسی در سال های بعد کمک کرد.

در مجموع، تلاش‌های نوسازی ناصرالدین شاه تغییرات مثبتی را در اقتصاد ایران به همراه داشت مانند توسعه ی زیرساخت‌ ها، صنعتی‌ شدن و گسترش تجارت خارجی. با این حال، این فرآیند، چالش ‌هایی مانند افزایش بدهی و نابرابری ‌های اجتماعی و اقتصادی نیز به همراه داشت. این عوامل همراه با تنش های سیاسی و اجتماعی در شکل گیری چشم انداز اقتصادی ایران در سال های بعد نقش داشتند.

 

بازبینی: س. سیاح