هنجارها و نقششان در تحولات اجتماعی [هنجارها، ناهنجاری‌ها، هنجارشکنان]

هنجارها می توانند از انواع مختلفی باشند:

1.      هنجارهای اخلاقی

قواعد و قوانین مربوط به رفتار درست و نادرست، نیک و بد، که عمدتا از اصول و ارزش های اخلاقی جامعه نشأت می گیرند.

2.      هنجارهای قانونی

قوانین و مقررات رسمی که توسط نهادهای قانونگذاری تعیین و اعمال می شوند.

3.     هنجارهای اجتماعی

انتظارات و رفتارهای مورد قبول در محیط های اجتماعی مختلف، که از باورها وارزش های فرهنگی برمی خیزند.

4.     هنجارهای سازمانی

قواعد و شیوه های رفتاری که در یک سازمان یا نهاد خاص مرسوم و مورد انتظار هستند.

هنجارها نقش مهمی در شکل دهی به رفتار افراد، انسجام اجتماعی و نظم عمومی جامعه ایفا می کنند. آگاهی از هنجارها و پایبندی به آنها می تواند به عنوان شاخصی برای سنجش سطح تمدن و فرهنگ یک جامعه مورد استفاده قرار گیرد. هنجارها به طور مؤثری بر رفتار افراد در جامعه تأثیر می گذارند. این تأثیرگذاری به چند طریق صورت می پذیرد که عبارت اند از:

1.      الزام اجتماعی

هنجارها انتظارات وقواعد رفتاری را در جامعه تعیین می کنند. افراد برای اینکه مورد پذیرش و تأیید اجتماعی قرار بگیرند، ناچارند به این هنجارها پایبند باشند. نقض هنجارها می تواند به طرد اجتماعی، انزوا یا حتی مجازات منجر شود.

2.      درونی سازی ارزش ها

افراد در طول فرایند اجتماعی شدن، هنجارهای جامعه را درونی می کنند و آنها را به عنوان بخشی از ارزش ها و باورهای خود می پذیرند. این موجب می شود که رفتار افراد خودانگیخته و همسو با هنجارها باشد.

3.     هنجارهای رفتاری

هنجارها الگوهای رفتاری را در جامعه شکل می دهند. افراد با مشاهده رفتار دیگران و پیروی از آنها، هنجارهای مرسوم را بازتولید می کنند.

4.     نظارت و کنترل اجتماعی

نهادهای اجتماعی و افراد مرجع در جامعه بر رعایت هنجارها نظارت و کنترل اعمال می کنند. تخلف از هنجارها می تواند با مجازات های اجتماعی همراه باشد.

بنابراین هنجارها به عنوان قواعد ضمنی و صریح جامعه، نقش مهمی در فرایند اجتماعی شدن و همسانی رفتارهای افراد ایفا می کنند. آگاهی از این تأثیرات هنجارها مهم است تا بتوان رفتارها و تحولات اجتماعی را بهتر درک و مدیریت کرد.

هنجارها می توانند بر تغییرات اجتماعی به چندین طریق تأثیر بگذارند که در ادامه به آن می پردازیم:

1.      حفظ ثبات و پایداری

هنجارها به عنوان ضوابط رفتاری مرسوم در جامعه، ثبات و پایداری اجتماعی را حفظ می کنند. این موضوع موجب می شود که تغییرات اجتماعی به تدریج و با درجه تعادل بیشتری صورت پذیرد.

2.      مقاومت در برابر تغییر

هنجارها ارزش های رایج در جامعه را نمایندگی می کنند. افراد برای حفظ موقعیت و پذیرش اجتماعی خود، تمایل دارند به هنجارها پایبند باشند. این امر موجب مقاومت در برابر تغییرات اجتماعی می شود.

3.     تسهیل یا بازدارندگی تغییر

هنجارهای حمایت کننده از تغییرات اجتماعی، آن تغییرات را تسهیل می کنند. در مقابل، هنجارهای محافظه کارانه، تغییرات اجتماعی را با مقاومت مواجه می سازند.

4.     الگودهی برای تغییر

هنجارهای جدید می توانند به عنوان الگو برای تغییرات اجتماعی جدید عمل کنند. این موضوع به ویژه زمانی اتفاق می افتد که هنجارهای جدید توسط افراد یا نهادهای مرجع و با نفوذ اجتماعی معرفی و ترویج شوند.

5.     دینامیک (پویایی) تغییر هنجاری

هنجارها خود نیز می توانند تحت تأثیر تغییرات اجتماعی دستخوش تغییر شوند. این به ویژه زمانی رخ می دهد که تغییرات اجتماعی سریع و عمیق باشند.

بنابراین هنجارها به طرق مختلف در جریان تحولات اجتماعی نقش ایفا می کنند. درک این نقش می تواند به درک بهتر چگونگی و چرایی تغییرات اجتماعی کمک کند.  آن ها به عنوان نظام مند کننده رفتارها و تعامالت اجتماعی، نقش بسیار مهمی در شکل دادن و هدایت فرایندهای تغییر در جامعه ایفا می کنند.

-        هنجارها رفتارها و انتظارات مشترک در جامعه را تعریف می کنند. هنگامی که این هنجارها تحت تأثیر تغییرات اجتماعی تغییر می کنند، می توانند سبک زندگی، ارزش ها و رفتارهای افراد را نیز دگرگون سازند.

-        هنجارها به عنوان ابزارهای کنترل اجتماعی، عمل می کنند. آن ها برای ایجاد ثبات و نظم اجتماعی، افراد را به پذیرش و پیروی از رفتارهای مشروع و مقبول در جامعه ترغیب می کنند. این امر موجب می شود که تغییرات اجتماعی به آرامی و با مقبولیت بیشتری صورت پذیرند.

-        هنجارهای جدید می توانند به عنوان الگو برای تغییرات اجتماعی جدید عمل کنند. این بدان معنی است که هنگامی که هنجارهای جدید توسط افراد و گروه های تأثیرگذار در جامعه پذیرفته و ترویج می شوند، می توانند منجر به تغییرات اجتماعی متناظر بشوند. در مقابل، هنجارهای قدیمی و رایج می توانند مانعی برای پذیرش تغییرات اجتماعی باشند. افراد برای حفظ جایگاه و پذیرش خود در جامعه، ممکن است در برابر تغییر مقاومت کنند.

بنابراین هنجارها به عنوان پیوندهای اصلی میان فرد و جامعه، نقش حیاتی در هدایت و شکل دادن به فرایندهای تغییر اجتماعی ایفا می کنند. درک این نقش کلیدی هنجارها می تواند به فهم بهتر چرایی و چگونگی تحوالت اجتماعی کمک کند. هنجارهای اجتماعی، علاوه بر نقش اساسی که در شکل دادن به تغییرات اجتماعی ایفا می کنند، خود نیز تحت تأثیر این دگرگونی ها قرار می گیرند.

-        تغییرات اجتماعی مانند مهاجرت، صنعتی شدن، آموزش و فناوری، می توانند باعث تحول در هنجارهای موجود و ظهور هنجارهای جدید شوند. به عنوان مثال، تغییر در نقش زنان در جامعه منجر به دگرگونی هنجارهای مربوط به جنسیت و خانواده شده است.

-        مواجهه با فرهنگ ها و تمدن های مختلف نیز می تواند به ایجاد هنجارهای جدید یا تغییر هنجارهای موجود بینجامد. این پدیده به ویژه در دوره های گسترش ارتباطات فرهنگی و جهانی شدن شتاب بیشتری می گیرد.

-        همچنین تحوالت سیاسی و اقتصادی نیز می توانند زمینه ساز تغییر هنجارهای اجتماعی باشند. به طور مثال، انقلاب ها یا جنگ ها معموالً با بازتعریف هنجارها همراه هستند.

-        تغییرات نسلی نیز یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر هنجارهاست. ارزش ها و انتظارات نسل های جدید می تواند با نسل های قبلی متفاوت باشد و منجر به تغییر هنجارها شود.

بنابراین، رابطه میان هنجارها و تغییرات اجتماعی به صورت متقابل است و هر کدام می توانند عامل تحول دیگری باشند. این تعامل پیچیده میان هنجارها و تغییرات اجتماعی، درک عمیق تری از فرایندهای اجتماعی را ممکن می سازد.

بازبینی: س. سیاح